نبردی بر سر مالکیت ابزار ویرایش ژنوم CRISPR–Cas9
هفتم اکتبر سال 2020 میلادی، آکادمی سلطنتی علوم سوئد جایزه نوبل شیمی را به دکتر امانوئل کارپنتر Emmanuelle Charpentier و دکتر جنیفر دادنا (Jennifer Doudna) به پاس ابداع تکنیک CRISPR-Cas به عنوان ابزار ویرایش ژنوم اعطا کرد. از این ابزار ویرایش ژنوم در محافل علمی تحت عنوان “انقلاب زیستی” نیز یاد می‌شود چرا که زمینه را برای تغییرات بنیادین در شاخه‌های مختلف علوم زیستی از جمله زیست‌پزشکی فراهم آورده است و به بهترین امید محققین برای درمان بسیاری از بیماری‌های ژنتیکی از جمله کم‌خونی داسی‌شکل، هانتینگتون و سیستیک فیبروسیز تبدیل شده است.
حالا بسیاری از گروه‌های تحقیقاتی در سراسر دنیا بر کاربردهای CRISPR-Cas متمرکز شده‌اند و استارتاپ‌ها و کمپانی‌های بزرگی همچون Intellia Therapeutics، Caribou Sciences، CRISPR Therapeutics and ERS Genomics و Editas Medicine با تکیه بر این فناوری شکل گرفته‌اند.
ممکن است بسیاری فکر کنند که دکتر کارپنتر، دکتر دادنا و همچنین موسسه‌ی تحقیقاتی که این دو در آن کار می‌کنند یعنی دانشگاه برکلی، صاحب سود سرشار ناشی از ابداع این فناوری هستند اما داستان به این سادگی نیست. سال‌هاست که یک مجادله‌ی حقوقی برای کسب مالکیت فکری CRISPR-Cas در دادگاه در جریان است.
در تاریخ علم بارها و بارها اتفاق افتاده است که دو یا چند مخترع به صورت همزمان دست به ابداع و یا اختراع چیزی یکسان و یا مشابه زده‌اند. در مورد CRISPR-Cas نیز همین اتفاق رخ داده است. در ماه مه 2012، دکتر دادنا، محقق دانشگاه برکلی کالیفرنیای آمریکا (University of California, Berkeley (UC Berkeley)) به یکی از دفاتر ثبت پتنت در آمریکا رجوع کردند تا اولیت پتنت مربوط به فناوری CRISPR-Cas را به نام خود، همکار دیگرش (دکتر کارپنتر در دانشگاه اومئو سوئد Umeå University ) و دانشگاه برکلی ثبت کند.
چند ماه بعد، در دسامبر 2012 گروه دیگری به سرپرستی دکتر فنگ ژانگ (Feng Zhang) از موسسه تحقیقاتی برود (Broad Institute) زیر مجموعه دانشگاه هاروارد (Harvard University) و موسسه‌ی تحقیقاتی MIT نیز اولین پتنت خود مربوط به فناوری CRISPR-Cas را فایل کردند.
(عکس ها: Keegan Houser/UC Berkeley and Justin Knight Photography).
در مارس 2013 دانشگاه برکلی اختراع دیگری در دفتر ثبت اختراع اروپا European Patent Office (EPO) ثبت کرد که تاریخ تقدم آن را از سند اختراع آمریکایی خود اتخاذ می‌کرد. کمی بعدتر، در دسامبر 2013 نیز موسسه‌ی تحقیقاتی برود یک سند اختراع اروپایی به ثبت رساند و خواستار تاریخ تقدم سند اختراع آمریکایی خود شد.
طبق روال، اطلاعات این ثبت اختراعات تا 18 ماه در دسترس عموم قرار نداشت و بعد از گذشت این 18 ماه بود که موسسات و صاحبان اختراع متوجه شدند که برای تصاحب مالکیت فکری فناوری CRISPR-Cas باید با یکدیگر به رقابت بپردازند.
دانشگاه برکلی که مالکیت فکری این فناوری را متعلق به خود می‌دانست، شکایتی علیه موسسه‌ی تحقیقاتی برود تنظیم کرده و به دادگاه محاکمه و استیناف ثبت اختراع آمریکا (The U.S. Patent Trial and Appeal Board (PTAB)) تقدیم کرد و در تاریخ 15 فوریه 2017 دادگاه محاکمه برای رسیدگی به این پرونده برقرار شد. دادگاه اذعان کرد که بنابر متن پتنت طرفین، تعارضی بین این دو سند اختراع وجود ندارد چرا که اختراع به دو صورت متفاوت در این دو پتنت توصیف شده است. محققان دانشگاه برکلی (برندگان جایزه نوبل) این فناوری را برای تغییر هر گونه DNA توصیف کردند در حالی که تیم دکتر ژانگ CRISPR-Cas را به عنوان ابزار ویرایش ژنوم در سلول‌های جانوری و گیاهی توصیف نموده‌اند. علاوه بر این پتنت موسسه تحقیقاتی برود از اطلاعات پتنت دانشگاه برکلی سواستفاده‌ای نکرده است؛ بنابراین پتنت موسسه تحقیقاتی برود نقض نشد و با وجود اعتراض دانشگاه برکلی، نتیجه‌ی دادگاه تغییری نکرد.
بعد از شکست دانشگاه برکلی در این مجادله‌ی حقوقی، این دانشگاه اقدام به ثبت اختراع دیگری برای دستیابی به مالکیت فکری کاربرد این فناوری در سلول‌های جانوری و گیاهی نمود تا موسسه تحقیقاتی برود را به چالش بکشد؛ سند اختراعی که ادعانامه‌ی آن به طور خاص به کاربرد این فناوری در سلول‌های جانوری و گیاهی می‌پرداخت، اما دانشگاه برکلی مجدداً ناکام ماند چرا که ثبت اختراع موسسه تحقیقاتی برود داده‌های پشتیبان بهتری مبنی بر کاربرد این فناوری در سلول‌های جانوری و گیاهی فراهم می‌کرد.
در نهایت در 10 دسامبر 2020، دادگاه محاکمه و استیناف ثبت اختراع آمریکا اعلام کرد تاریخ ثبت پتنت‌های مرتبط با کاربرد این فناوری در سلول‌های جانوری و گیاهی برای دانشگاه برکلی 28 ژانویه 2013 و برای موسسه تحقیقاتی برود 12 دسامبر 2012 در نظر گرفته شده است. تصمیم دادگاه منجر شد تا موسسه تحقیقاتی برود در زمینه‌ی کاربردهای فناوری CRISPR-Cas در سلول‌های جانوری و گیاهی (که بیشترین سوددهی را داراست) در آمریکا از دانشگاه برکلی پیشی بگیرد؛ در حالی که دانشگاه برکلی در زمینه‌ی کاربردهای فناوری CRISPR-Cas در باکتری پیشران خواهد بود.
بررسی این مجادله‌ی حقوقی بر سر کسب مالکیت فکری فناوری CRISPR-Cas بر این موضوع تاکید می‌کند که کسب اعتبار علمی یک اختراع (حتی جایزه‌ی نوبل)، دلیلی بر اخذ حق مالکیت فکری یک اختراع نیست و نگارش دقیق متن پتنت به خصوص ادعانامه و همچنین کسب زودترین تاریخ تقدم می‌تواند مسیر تجاری‌سازی یک محصول دانش‌بنیان و فناورانه را تعیین کند.
