پتنت واکسن‌های کوید-19
گسترش سریع ویروس کرونا در سراسر جهان منجر به یک جهش بزرگ در تعداد اختراعات حوزه‌ی واکسن‌سازی شد. در این دوران بیش از 150 واکسن مختلف (بر اساس پلتفرم‌های متنوعی از جمله mRNA محور، ویروس محور، پروتئین محور و DNA محور) در کمپانی‌ها و پژوهشکده‌های مختلف توسعه یافت. نتایج یک جستجو در پایگاه داده‌ی WIPO نشان می‌دهد از ژانویه 2020 تا سپتامبر 2022، تعداد 7758 پتنت مرتبط با روش‌های تشخیصی و درمانی کوید-19 فایل شده است که از این میان 1298 پتنت مربوط به واکسن‌های کوید-19 است. چین (با 573 پتنت)، آمریکا (با 356 پتنت) و آلمان (با 57 پتنت) بالاترین تعداد پتنت‌های مرتبط با واکسن کوید-19 را ثبت کرده‌اند. تصویر زیر سهم پتنت‌های مرتبط با واکسن کوید-19 ثبت شده توسط کشورهای پیشتاز به همراه پلتفرم واکسن را نشان می‌دهد. همان طور که مشاهده می‌کنید اغلب کشورهای تولید کننده‌ی واکسن کوید-19 از کشورهای توسعه‌یافته و جهان اولی هستند.
قوانین ثبت پتنت و ادارات ثبت اختراع در سرتاسر جهان به کمپانی‌های تولیدکننده‌ی واکسن در این کشورها این اجازه را می‌دهند تا زمانی مقرر (معمولاً 20 سال) واکسن پتنت شده را به فروش برسانند و یا به طرق مختلف (مثل اعطای لیسانس) از آن کسب سود کنند تا هزینه‌های تحقیق و توسعه جبران شود. با توجه به هزینه‌های سنگین صنعت واکسن‌سازی می‌توان نتیجه گرفت که این صنایع دارویی و واکسن‌سازی تا چه حد به این سودآوری 20 ساله جهت تامین هزینه‌های تحقیق و توسعه وابسته هستند.
اما از طرفی در دوران پاندمی کرونا، کشورهایی با درآمد متوسط و یا کم، دسترسی کافی به این واکسن‌ها را نداشتند. سازمان بهداشت جهانی در سال 2022 گزارش کرد با وجود تولید بیش از 6 میلیارد دوز واکسن در کشورهای توسعه‌یافته، کمتر از 1% از آن در کشورهای در حال توسعه توزیع شده است. با نگاه به آفریقای جنوبی به عنوان یک مثال از کشورهای در حال توسعه، در ماه می 2023 تنها 36% از جمعیت آفریقای جنوبی اولین دوز واکسن را دریافت کرده بودند در حالی که در تاریخ مشابه 75% از جمعیت اتحادیه‌ی اروپا، 71% از جمعیت اسرائیل و 81% از جمعیت آمریکا اولین دوز واکسن را دریافت کرده بودند.
در شرایط پاندمی کرونا که برای توقف گسترش ویروس لازم بود تا 70% از جمعیت جهان نسبت به کوید-19 ایمن شوند، قوانین ثبت دارایی‌های فکری و پتنت در کشورهای توسعه یافته به مثابه‌ی سدی بر سر راه مبارزه با کوید-19 در کشورهای در حال توسعه به نظر می‌رسید. به همین خاطر، در اکتبر 2020 کشورهای هند و آفریقای جنوبی یک تقاضانامه به سازمان تجارت جهانی (WTO) ارائه کرده و درخواست کردند تا کشورهای عضو این سازمان از حق پتنت واکسن‌های کوید-19 چشم‌پوشی کنند تا دسترسی کشورهای در حال توسعه به این واکسن‌ها افزایش پیدا کند.
در ابتدای سال 2021 کشورهای آمریکا، چین و روسیه موافقت خود را با این تقاضانامه اعلام کردند در حالی که اتحادیه‌ی اروپا، ژاپن، کره‌ی جنوبی و انگلستان این تقاضا را نپذیرفتند؛ چرا که معتقد بودند پذیرش این تقاضانامه راه را برای دستیابی به تکنولوژی واکسن‌سازی توسط شرکت‌های رقیب می‌گشاید. مخالفان این تقاضانامه همچنین بیان داشتند که چشم‌پوشی از حقوق مالکیت فکری و افشای تکنولوژی واکسن‌سازی کوید-19 راه حل این مشکل نیست چرا که به علت محدودیت در مواد و تجهیزات لازم جهت ساخت واکسن در کشورهای در حال توسعه، حتی با افشای این اطلاعات کشورهای در حال توسعه قدرت تولید واکسن را نداشته و در نتیجه دسترسی مردم به واکسن افزایش نخواهد یافت. علاوه بر این آمریکا با ایجاد منع صادرات واکسن به برخی کشورهای در حال تحریم سد دیگری جهت دسترسی مردم به واکسن ایجاد کرده است.
در ژوئن 2022 سازمان تجارت جهانی اعلام کرد که با بخشی از این تقاضانامه موافقت کرده و آن را تحت عنوان یک توافق‌نامه میان 164 کشور عضو این سازمان پذیرفته است. این توافق‌نامه بیان می‌دارد که افراد می‌توانند از موارد مطرح شده در پتنت‌های مرتبط با واکسن‌های کوید-19 بدون اجازه از مالک پتنت بهره ببرند. این تقاضانامه تا 5 سال اعتبار دارد و سالانه مجدداً بررسی می‌شود.
این تقاضانامه که حق استفاده از پتنت‌ها را بدون اجازه‌ی مالک فراهم می‌کند نوعی مجوز اجباری (compulsory license) محسوب می‌شود. این نوع از مجوزها وقتی صادر می‌شوند که یک دولت حق بهره‌برداری از یک پتنت را بدون اجازه‌ی صاحب امتیاز اعطا می‌کند. از آن‌جایی که کشورهای عضو سازمان تجارت جهانی بر “ترویج دسترسی به داروها یکبار برای همیشه” در توافق‌نامه‌ی Trade Related Aspects of Intellectual Property Rights سابقاً توافق کرده‌اند، در شرایط حساسی همچون پاندمی کرونا این سازمان می‌تواند جهت اخذ مجوز اجباری تلاش کند.
در حالی که به مدد این مجوزهای اجباری، برخی کشورها با موفقیت هزینه داروهای مهم خود را کاهش داده اند یا داروهای ژنریک تولید کرده اند، برخی دیگر از صاحب‌نظران دریافته اند که شرکت‌های داروسازی تمایل کمی به تعامل با کشورهایی دارند که به راحتی از مجوزهای اجباری استفاده می‌کنند؛ چرا که این امر از تحقیق و توسعه دارویی جلوگیری کرده و اجازه‌ی نقض مالکیت فکری توسط دولت را صادر می‌کند.
در کنار مجوزهای اجباری نوع دیگری از مجوزها نیز وجود دارند که معمولاً تحت عنوان مجوزهای داوطلبانه (voluntary license) از آن‌ها یاد می‌شود. مجوز داوطلبانه در واقع یک توافق قراردادی بین دارنده‌ی امتیاز اختراع و شخص ثالث است. در مورد واکسن‌ها، این مجوز قراردادی بین صاحب امتیاز اختراع و تولیدکنندگان به منظور توسعه‌ی نسخه‌ی ژنریک دارو و معمولاً شامل انتقال فناوری یا دانش مورد نیاز برای تولید واکسن یا دارو است.
همان‌طور که قبلاً ذکر شد، کشورهای تولیدکننده‌ی واکسن در جهان هنوز بر سر این موضوع که آیا باید برای واکسن‌های کوید-19 معافیت از حق ثبت اختراع وجود داشته باشد، اختلاف نظر دارند. جدای از مسائل حقوقی، سؤالات اخلاقی در مورد اینکه آیا تولیدکنندگان واکسن موظف به چشم‌پوشی از حق ثبت اختراع خود در طول این بیماری همه گیر هستند نیز وجود دارد.
اگر به این موضوع علاقمندید در لینک‌های زیر بیشتر بخوانید:
