جهان و میراث موسیقی بومی – دیگران چطور حفاظت می‌کنند؟
موسیقی بومی، آینه‌ای از فرهنگ، زبان، آیین‌ها و هویت تاریخی ملت‌هاست. در بسیاری از کشورهای جهان، این نوع موسیقی نه‌تنها به عنوان یک میراث فرهنگی شناخته می‌شود، بلکه بخشی از سرمایه‌های ملی است که باید حفظ، مستندسازی و از منظر حقوق مالکیت فکری (IP) حفاظت شود. اما سؤال اینجاست:
کشورهای دیگر چگونه از این گنجینه‌های صوتی خود پاسداری می‌کنند؟ و ما در ایران چه درس‌هایی می‌توانیم از آن‌ها بگیریم؟
موسیقی بومی چیست و چرا به حفاظت نیاز دارد؟
موسیقی بومی (Folkloric or Traditional Music) معمولاً نسل به نسل و سینه‌به‌سینه منتقل می‌شود. این نوع موسیقی معمولاً با زبان محلی، ابزارهای سنتی و مناسک فرهنگی خاصی همراه است. با وجود ارزش فرهنگی عظیم این آثار، بیشتر آن‌ها فاقد ثبت رسمی هستند و در برابر بهره‌برداری غیرمجاز، فراموشی یا تحریف آسیب‌پذیرند.
تجربه کشورهای مختلف در حفاظت از موسیقی بومی
هند – مستندسازی و ثبت از طریق پروژه‌های دولتی
دولت هند پروژه‌ای با عنوان National Mission for Manuscripts راه‌اندازی کرده که در آن موسیقی سنتی و بومی مناطق مختلف هند از طریق فیلم‌برداری، نوت‌نویسی، ثبت داستان‌های شفاهی و جمع‌آوری اسناد به ثبت می‌رسد. سازمان‌هایی مثل Sangeet Natak Akademi نیز وظیفه حفاظت از موسیقی‌های بومی را دارند. ثبت ملی (National Inventory) و حفاظت از طریق مدیریت جمعی مالکیت فکری از راهکارهای رایج در هند هستند.
استرالیا – حفاظت با تمرکز بر جوامع بومی و مشارکت محلی
در استرالیا، تمرکز اصلی بر مشارکت بومیان در حفاظت از موسیقی‌شان است. آژانس‌هایی مانند Australian Institute of Aboriginal and Torres Strait Islander Studies (AIATSIS) اقدام به مستندسازی و حفاظت دیجیتال از آثار بومی می‌کنند. مهم‌تر از همه، استفاده از قراردادهای بهره‌برداری فرهنگی (Cultural Use Agreements) با هدف احترام به حق بومیان برای تصمیم‌گیری درباره استفاده از آثارشان صورت می‌گیرد.
کلمبیا – ثبت منطقه‌ای و آموزش بین‌نسلی
در کشورهایی مانند کلمبیا، نهادهای فرهنگی در سطح منطقه‌ای مسئولیت مستندسازی و آموزش موسیقی بومی به نسل‌های جدید را بر عهده دارند. برنامه‌هایی برای پیوند دادن مدرسه‌ها با نوازندگان محلی و انتقال دانش موسیقایی در مدارس راه‌اندازی شده است.
برزیل – ثبت ملی و ابزارهای مشارکتی مالکیت فکری
برزیل با استفاده از مفاهیم مدیریت جمعی مالکیت فکری و ثبت‌های دسته‌جمعی، فهرست‌هایی از «میراث فرهنگی ناملموس» ایجاد کرده و با نهادهای حیطه مدیریت مالکیت فکری در سطح ملی و بین‌المللی همکاری می‌کند. همچنین، امکان بهره‌برداری اقتصادی از آثار در قالب مشارکت عمومی-خصوصی در نظر گرفته شده است.
نقش قوانین بین‌المللی
سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) از دو دهه پیش تلاش‌هایی در راستای تدوین ابزارهای حقوقی برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس انجام داده است. مهم‌ترین چارچوب‌های بین‌المللی عبارت‌اند از:
- کنوانسیون یونسکو برای حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس (2003)
- مذاکرات جاری در WIPO تحت عنوان IGC (Intergovernmental Committee on IP and Genetic Resources, TK and Folklore)
- مفاهیم مالکیت فکری فرهنگی جمعی (Collective Cultural IP) که کشورهایی مانند اندونزی، فیلیپین، بولیوی، و کنیا از آن استفاده می‌کنند.
همچنین در سال 2024، معاهده‌ای جدید با عنوان WIPO Treaty on Intellectual Property, Genetic Resources and Associated Traditional Knowledge به تصویب رسید که می‌تواند نقش مهمی در تثبیت حقوق جوامع بومی داشته باشد.
وضعیت ایران و مسیر پیش رو
در ایران، علی‌رغم غنای شگفت‌انگیز موسیقی محلی در اقوام مختلف (لر، ترک، بلوچ، ترکمن، کرد، عرب، گیلک و…)، هنوز سازوکار جامعی برای ثبت و حفاظت حقوقی از این آثار وجود ندارد. با بهره‌گیری از تجربه کشورهای دیگر، ایران می‌تواند اقداماتی چون:
- ایجاد بانک ملی موسیقی‌های محلی
- تدوین دستورالعمل برای ثبت دسته‌جمعی آثار
- استفاده از ابزارهایی چون نظام حفاظت مالکیت فکری فرهنگی (Cultural IP Protection)
- تقویت آموزش رسمی موسیقی‌های نواحی در مدارس و دانشگاه‌ها
را در دستور کار قرار دهد.
جهان در حال حرکت به‌سمت شناسایی و حفاظت جدی از میراث موسیقی بومی است. با اینکه چالش‌هایی مانند مالکیت جمعی، مرزهای فرهنگی، یا بهره‌برداری غیرمجاز وجود دارد، تجربه‌های جهانی نشان داده‌اند که با همکاری بین‌نهادی، ثبت رسمی، آموزش و ابزارهای مالکیت فکری، می‌توان از نابودی این گنجینه‌ها جلوگیری کرد.
ایران نیز با اتخاذ سیاست‌های جامع، می‌تواند پیشگام حفاظت از میراث صوتی منحصر‌به‌فرد خود در سطح منطقه و جهان باشد.
