مالکیت فکری و موسیقی سنتی ایران: از حمایت قانونی تا صیانت از هویت فرهنگی
با افتخار آغاز کمپین «آوای مالکیت» را همزمان با فرارسیدن روز جهانی مالکیت فکری گرامی می‌داریم.
این کمپین با شعار جهانی امسال، «مالکیت فکری و موسیقی: ضرب‌آهنگ مالکیت فکری را حس کن!»، سفری است به دل موسیقی سنتی و نواحی ایران؛ گنجینه‌ای از نغمه‌ها، صداها، و دانش بومی که در تار و پود فرهنگ ما تنیده شده‌اند. هدف ما در این مسیر، معرفی و تبیین ابزارهای مالکیت فکری و ظرفیت‌های آن‌ها برای حفاظت از میراث ناملموس موسیقایی ایران است؛ از کپی‌رایت و اختراع گرفته تا طراحی صنعتی، اسرار تجاری و علائم تجاری. «آوای مالکیت» دعوتی است برای همگان—هنرمندان، پژوهشگران، قانون‌گذاران و علاقه‌مندان فرهنگ—تا در کنار هم، نغمه‌های دیروز را برای آینده‌ای روشن حفظ و حمایت کنیم.
در جهانی که اقتصاد خلاق و فرهنگ دیجیتال روزبه‌روز در هم تنیده‌تر می‌شوند، توجه به حقوق صاحبان اندیشه و هنر، بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد. یکی از اساسی‌ترین مفاهیم در این مسیر، «مالکیت فکری» (Intellectual Property) است؛ مفهومی که به ما یادآوری می‌کند آثار فکری، هنری و خلاقانه نیز همچون دارایی‌های فیزیکی، مستحق حمایت قانونی هستند.
روز جهانی مالکیت فکری، فرصتی ارزشمند برای بازاندیشی درباره این موضوع است؛ به‌ویژه در حوزه‌ای چون موسیقی سنتی ایران که گنجینه‌ای از تاریخ، هویت، و نبوغ جمعی ملت ایران را در خود جای داده است.
ابزارهای اصلی مالکیت فکری و کاربرد آن‌ها در موسیقی سنتی ایران
1. حق مؤلف (Copyright): محافظ اصلی آثار موسیقایی
حق مؤلف یا همان کپی‌رایت، یکی از بنیادی‌ترین ابزارهای مالکیت فکری است که از آثار ادبی، هنری و علمی حمایت می‌کند. این ابزار به‌صورت خودکار از لحظه خلق اثر به صاحب اثر اختصاص پیدا می‌کند و نیازی به ثبت رسمی ندارد (اگرچه ثبت می‌تواند در فرآیند اثبات حقوق مؤثر باشد). در حوزه موسیقی، این حمایت شامل نُت موسیقی، متن ترانه، تنظیم آهنگ، و اجرای ضبط‌شده موسیقی می‌شود. طبق قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب ۱۳۴۸ در ایران، آثار صوتی و موسیقیایی جزو مصادیق تحت حمایت هستند، مشروط بر اینکه به صورت مکتوب یا ضبط‌شده در قالب فیزیکی یا دیجیتال ارائه شده باشند. مدت این حمایت در ایران تا ۵۰ سال پس از فوت مؤلف ادامه دارد. در سطح بین‌المللی، کنوانسیون برن (Berne Convention) نیز از آثار موسیقایی در کشورهای عضو حمایت می‌کند.
به‌عنوان مثال، قطعه مشهور «باد صبا» از روح‌الله خالقی، اگر به‌صورت رسمی ضبط و منتشر شده باشد، تحت حمایت کپی‌رایت قرار می‌گیرد و استفاده از آن بدون اجازه صاحب‌حق تخلف محسوب می‌شود.
اثر «مرغ سحر» با شعر ملک‌الشعرای بهار و آهنگ مرتضی نی‌داوود، یکی از مشهورترین قطعات موسیقی سنتی ایران است. اگرچه اثر اصلی در حوزه مالکیت عمومی قرار گرفته، اما تنظیم‌های جدیدی مانند نسخه‌ی همایون شجریان (در آلبوم «چرا رفتی») به‌دلیل بازآفرینی و تنظیم نو، مشمول حق مؤلف جدید می‌شود و هنرمند برای استفاده از آن باید اجازه بگیرد.
- علائم تجاری (Trademark): هویت بصری و نامی موسیقی
علامت تجاری نشانه‌ای است که محصولات یا خدمات یک فرد یا شرکت را از دیگران متمایز می‌کند. این علامت می‌تواند شامل واژه‌ها، حروف، اعداد، تصاویر، نمادها، رنگ‌ها، یا ترکیبی از آن‌ها باشد. در صنعت موسیقی سنتی ایران، علامت تجاری می‌تواند نام یک گروه موسیقی، برند یک شرکت ضبط آثار صوتی، یا حتی لوگوی یک جشنواره موسیقی باشد. طبق قانون ثبت مالکیت صنعتی مصوب ۱۴۰۳، علامت تجاری در ایران باید در اداره کل مالکیت فکری (سازمان ثبت اسناد و املاک کشور) ثبت شود و مدت حمایت اولیه آن ۱۰ سال است که قابلیت تمدید دارد.
به‌طور مثال، برند “آوای شیدا” که توسط گروه موسیقی به همین نام استفاده می‌شود، می‌تواند به‌عنوان علامت تجاری ثبت شده و از سوءاستفاده‌های احتمالی توسط دیگران جلوگیری کند.
در سطح بین‌المللی، سیستم مادرید برای ثبت جهانی علائم تجاری به صاحبان برندها امکان حفاظت بین‌المللی می‌دهد.
نام و لوگوی “نشر نی” که ناشر آثار صوتی سنتی چون شجریان، لطفی و مشکاتیان است، به عنوان علامت تجاری در ایران ثبت شده و حفاظت می‌شود. این ثبت، از استفاده غیرمجاز دیگران از نام “نشر نی” جلوگیری می‌کند.
- طراحی صنعتی (Industrial Design): زیبایی‌شناسی ابزار و بسته‌بندی موسیقی
طرح صنعتی به شکل و ظاهر یک محصول گفته می‌شود، نه عملکرد آن.
این ابزار در صنعت موسیقی سنتی می‌تواند برای طراحی بدنه و شکل خاص سازهای ایرانی به‌کار رود؛ مثلاً اگر یک سازنده سنتور، شکل ظاهری خاص و منحصربه‌فردی برای ساز خود طراحی کرده باشد که در عین زیبایی و عملکرد، خلاقانه و جدید است، می‌تواند آن را به‌عنوان طرح صنعتی ثبت و از آن محافظت کند.
بر اساس قانون جدید مالکیت صنعتی مصوب ۱۴۰۳، طرح صنعتی باید جدید، اصیل و قابل کاربرد صنعتی باشد. مدت حمایت از طرح صنعتی در ایران ۵ سال است که تا حداکثر ۱۵ سال قابل تمدید است. در سطح بین‌المللی نیز “سیستم لاهه” برای ثبت جهانی طرح‌های صنعتی به‌کار می‌رود. نمونه‌ای از این کاربرد در موسیقی سنتی ایران، طراحی خاص بدنه یک سه‌تار با الگوی منحصر‌به‌فرد از لحاظ ظاهری است که توسط یک کارگاه سازسازی ساخته شده است.
طراحی جلد آلبوم «نه فرشته‌ام، نه شیطان» (همایون شجریان و تهمورس پورناظری) که دارای گرافیک نوآورانه و بصری متفاوتی است، می‌تواند به‌عنوان طراحی صنعتی ثبت شود. همچنین، اگر سازی مانند «نی» با فرم تزئینی متفاوتی ساخته شود، طراحی آن نیز قابلیت ثبت دارد.
- اختراع (Patent): نوآوری در تولید ساز و فناوری موسیقی
اختراع به راه‌حلی فنی برای حل یک مشکل خاص گفته می‌شود که باید جدید، دارای گام ابتکاری و قابل استفاده صنعتی باشد. در صنعت موسیقی، اگر فردی دستگاهی طراحی کند که قابلیت ویژه‌ای در ضبط، پخش یا تنظیم صوت دارد و قبلاً مشابه آن وجود نداشته، می‌تواند برای آن درخواست ثبت اختراع دهد. در حوزه موسیقی سنتی ایران، اختراعات می‌توانند شامل طراحی دستگاهی برای دیجیتال‌سازی سازهای سنتی یا الگوریتمی برای حفظ اصالت نغمه‌های ایرانی در پلتفرم‌های هوش مصنوعی باشند. بر اساس قانون جدید مالکیت صنعتی ۱۴۰۳، اختراع باید در اداره کل مالکیت فکری ثبت شود و مدت حمایت آن ۲۰ سال از تاریخ ثبت است. به‌عنوان مثال، اگر فردی دستگاه دیجیتال تنظیم کوک دقیق برای سازهای سنتی مثل کمانچه اختراع کرده باشد، می‌تواند آن را ثبت کند تا از حقوقش در برابر کپی یا تولید بدون مجوز محافظت شود. سیستم بین‌المللی PCT نیز امکان حمایت جهانی از اختراعات را فراهم می‌کند.
چرا مالکیت فکری برای موسیقی سنتی ایران حیاتی است؟
موسیقی سنتی ایران صرفاً مجموعه‌ای از نغمه‌ها و آهنگ‌ها نیست، بلکه روایتگر قرن‌ها تاریخ، فرهنگ، آیین‌ها و احساسات جمعی ملت ماست. اما اگر از این میراث حمایت نشود، خطر فراموشی، سوءاستفاده یا حتی مصادره‌ی فرهنگی آن توسط دیگر کشورها وجود دارد.
مالکیت فکری به ما این امکان را می‌دهد که:
- از هنرمندان در برابر کپی غیرمجاز و بهره‌برداری تجاری محافظت کنیم
- درآمد پایدار برای خالقان آثار موسیقی فراهم شود
- میراث فرهنگی در قالب اسناد رسمی و ثبت‌شده حفظ گردد
- خلاقیت و نوآوری در موسیقی با انگیزه بیشتری ادامه یابد
اگر از موسیقی سنتی ایران حفاظت نشود، سرمایه‌ای که طی قرون و نسل‌ها شکل گرفته، در معرض آسیب جدی قرار خواهد گرفت. مالکیت فکری ابزاری قدرتمند برای حفاظت و توسعه‌ی این گنجینه‌ی فرهنگی است. بیایید صدای سازهای اصیل ایرانی را نه‌تنها بشنویم، بلکه از آن صیانت قانونی کنیم.
